Adwentyści dnia siódmego nauczają, że zwierzęciem wstępującym (a nie wychodzącym) z morza jest papiestwo, natomiast zwierzęciem wstępującym z ziemi są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Przyjęte założenia przez adwentyzm, jak choćby "zasada dzień za rok" lub rozpoczęcie się supremacji papieskiej w roku 538, co zostało już przeze mnie wcześniej wykazane, iż założenia te nie mogą ostać się ani w oparciu o Biblię, ani o historię, próbują podtrzymać nową doktrynę adwentystyczną o Ameryce oraz o zadaniu śmiertelnej rany papiestwu. Sprawdźmy więc, co tak naprawdę mówi nam 13 rozdział księgi Apokalipsy.
ŚMIERTELNA RANA, KTÓRA ZOSTAŁA WYGOJONA
JEST CHARAKTERYSTYCZNĄ CECHĄ PIERWSZEGO ZWIERZĘCIA
ZANIM POJAWIA SIĘ OKRES 42 MIESIĘCY
W trzech miejscach 13 rozdziału Księgi Apokalipsy czytamy opis zwierzęcia, które ma śmiertelną ranę, która została uleczona (Księga Apokalipsy 13,3.12.14). Tym zwierzęciem jest według adwentystów dnia siódmego papiestwo, które w roku 1798, czyli pod koniec okresu 42 miesięcy (Księga Apokalipsy 13,5), miało otrzymać śmiertelną ranę, która miała zostać uleczona. Sęk jednak w tym, że werset z Księgi Apokalipsy 13,3 psuje szyki takiej interpretacji. Pisze o tym dwukrotnie Antoni Godek w swojej książce Apokalipsa na stronie 151 i 152 [pogrubienia moje]:
Antoni Godek, Apokalipsa, Wydawnictwo "Znaki Czasu, Warszawa, 1990
(...) rozpatrzmy bardziej szczegółowo to, co przedstawia apostoł Jan w rozdziale stanowiącym akurat teraz przedmiot naszego studium. Powiada on, że przyszedł taki czas, gdy jedna z głów zwierzęcia była śmiertelnie zraniona, lecz rana ta została wygojona i cały świat szedł w podziwie za tym zwierzęciem. Być może to stwierdzenie powinno było się ukazać po przedstawieniu do końca działalności zwierzęcia, a więc chociażby po wierszu 9, gdyż zadanie rany i jej uleczenie miało miejsce po zakończeniu długiego okresu proroczego wynoszącego 1260 lat, podczas którego omawiana potęga śmiało sobie poczynała nie napotykając na żadne przeszkody. (...)
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego wierzy, że (...) długi okres 1260 dni proroczych albo lat rozpoczyna się od wejścia w życie dekretu cesarza Justyniana w roku 538, w którym postanowiono, że biskup rzymski jest głową wszystkich biskupów, a kończy się w roku 1798, aresztowaniem papieża Piusa VI w okresie rządów tzw. Dyrektoriatu we Francji. Jak do tego doszło i co się naprawdę w tym czasie wydarzyło? Ponieważ jak uprzednio zaznaczono, że tekst 3 omawianego rozdziału powinien w zasadzie znajdować się w innym miejscu, wypada najpierw przyjrzeć się tej potędze w długim okresie jej działania, która została na pewnym etapie dziejów mocno zachwiana. [1]
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego wierzy, że (...) długi okres 1260 dni proroczych albo lat rozpoczyna się od wejścia w życie dekretu cesarza Justyniana w roku 538, w którym postanowiono, że biskup rzymski jest głową wszystkich biskupów, a kończy się w roku 1798, aresztowaniem papieża Piusa VI w okresie rządów tzw. Dyrektoriatu we Francji. Jak do tego doszło i co się naprawdę w tym czasie wydarzyło? Ponieważ jak uprzednio zaznaczono, że tekst 3 omawianego rozdziału powinien w zasadzie znajdować się w innym miejscu, wypada najpierw przyjrzeć się tej potędze w długim okresie jej działania, która została na pewnym etapie dziejów mocno zachwiana. [1]
Widzimy, że tekst z Księgi Apokalipsy 13,3 jest usytuowany w niefortunnym miejscu dla adwentystycznej interpretacji. Niefortunnym dlatego, ponieważ uniemożliwia on w pełni wyciągnięcia takich wniosków, jakich adwentyzm oczekuje, a są to (wg powyższych wypowiedzi Antoniego Godka):
- zadanie śmiertelnej rany i jej wyleczenia po okresie 1260 lat [42 miesięcy w oparciu o tekst z Ap 13,5],
- ważność daty 1798r., kiedy to papiestwo otrzymuje śmiertelną ranę.
Uriah Smith, Księgi prorocze Daniel i Objawienie, Testimonex, 2007
Tak oto, jasne jest, że to papieska głowa została śmiertelnie raniona, i to jej śmiertelna rana zagoiła się. Zranienie to jest tym samym, co pójście do niewoli. (Obj. 13:10.) Ranę zadano, gdy papież został pojmany przez Berthiera, francuskiego generała, a rządy papieskie zostały na jakiś czas zniesione, w roku 1798. Pozbawiony swej władzy, zarówno świeckiej, jak i kościelnej, uwięziony papież, Pius VI, zmarł na wygnaniu w Valence we Francji, 29 sierpnia 1799r. Lecz śmiertelna rana zaczęła się goić [2], gdy pozycja papiestwa ponownie się umocniła, choć nie tak, jak wcześniej, dzięki wybraniu nowego papieża, co nastąpiło 14 marca 1800r. [3]
Kropką nad "i" nierzetelnej egzegezy trzynastego rozdziału Apokalipsy jest - i trzeba to wyraźnie podkreślić - manipulacja zaprezentowana przez Ellen White w piętnastym akapicie 25.rozdziału Wielkiego Boju. W najnowszym, piętnastym wydaniu tłumaczenia tej książki na język polski na stronie 233 czytamy:
Ellen Gould White, Wielki Bój, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 2011
"Dano mu też moc działania przez czterdzieści dwa miesiące". "A jedna z głów jego - mówi prorok - była śmiertelnie raniona". [4]
Ellen White w powyższej wypowiedzi w Wielkim Boju zamieniła celowo kolejność wersetów biblijnych (podając wpierw tekst z Ap 13,5 a po nim tekst z Ap 13,3) po to, aby udowodnić, że pod koniec okresu 42 miesięcy (wg adwentyzmu chodzi o okres 1260 lat) papiestwo otrzyma śmiertelną ranę. Takie manipulacyjne przestawienie kolejności wersetów biblijnych jest też potrzebne do udowodnienia pojawienia się na scenie Stanów Zjednoczonych Ameryki pod koniec okresu 42 miesięcy.
Trzykrotne powtórzenie w 13.rozdziale Apokalipsy frazy, że chodzi o zwierzę (lub głowę) ze śmiertelną raną, która została uleczona, mówi nam o charakterystyce tego zwierzęcia. Jan zaraz po ujrzeniu pierwszego zwierzęcia wychodzącego z morza dostrzegł tę ranę, która później dwukrotnie została przywoływana (Ap 13,12.14) jako charakterystyczny wygląd tego właśnie zwierzęcia.
NIEKONSEKWENCJA INTERPRETACYJNA
W powyższych niektórych przytoczonych przeze mnie cytatach można było przeczytać pewne wzmianki na temat tekstu z Ap 13,10, który ? według przekładu warszawskiego ? brzmi następująco:
Ap 13,10
Jeśli kto jest przeznaczony do niewoli, do niewoli pójdzie; jeśli kto zabija mieczem, musi sam zginąć od miecza. (...)
Przy okazji tego, co się stało z papiestwem w roku 1798 wypełniło się jeszcze jedno proroctwo, a mianowicie z wersetu 10, które brzmi: ?Jeśli kto w pojmanie wiedzie, w pojmanie pójdzie; jeśli kto mieczem zabije, musi i on być mieczem zabity? (tł. ks. J. Wujka). Jest to, można chyba powiedzieć, klasyczny przykład spełnienia się zasady ?złe dobrego nie wyciąga? lub ?jak ty komu, tak on tobie?. Przez całe wieki gwałcono sumienia ludzkie, nakazując wierzyć nie tak jak Bóg chce i tak jak chciał człowiek, ale tak jak się upodobało hierarchii kościelnej i to pod groźbą najsurowszych kar. [5]
?Dano mu też moc działania przez czterdzieści dwa miesiące?. ?A jedna z głów jego - mówi prorok - była śmiertelnie raniona?. I dalej: ?Jeśli kto w pojmanie wiedzie, w pojmanie pójdzie, jeśli kto mieczem zabije, musi i on być mieczem zabity?. Czterdzieści dwa miesiące to ten sam okres co ?czas, czasy i pół czasu? lub trzy i pół roku, lub 1260 dni z siódmego rozdziału Księgi Daniela. Jest to okres prześladowania ludu Bożego przez papiestwo, który rozpoczął się - jak to wykazano w poprzednich rozdziałach - w roku 538 po Chr. wraz z początkiem supremacji papieskiej, a skończył w roku 1798. W tym roku papież został uwięziony przez armię francuską, papiestwo otrzymało śmiertelną ranę. W ten sposób spełniła się przepowiednia: ?Jeśli kto w pojmanie wiedzie, w pojmanie pójdzie?. [6]
Adwentyzm upatruje wypełnienie się przepowiedni z Ap 13,10 w roku 1798, kiedy to osiemdziesięciojednoletniego papieża Piusa VI aresztowano i jako schorowanego więźnia transportowano do Francji. Sęk w tym, że przepowiednia ta posiada dwie części. Pierwsza mówiąca o pójściu do niewoli, druga o śmierci od miecza. O ile możemy w jakiś sposób przyjąć wypełnienie się pierwszej części w osobie Piusa VI, tak niemożliwe jest doszukanie się wypełnienia części drugiej, która dotyczy śmierci od miecza. Uriah Smith znajduje jednak rozwiązanie w tym dylemacie, pisząc krótko w swojej książce Księgi prorocze: księga Daniela, Objawienia św. Jana na stronie 567 poniższe słowa, które po raz kolejny ukazują sporą nierzetelność adwentyzmu do podchodzenia do tekstu Pisma Świętego:
(...) papieska głowa została śmiertelnie raniona, i to jej śmiertelna rana zagoiła się. Zranienie to jest tym samym, co pójście do niewoli. (Obj. 13:10.) [7]
AMERYKA? ALEŻ SKĄDŻE ZNOWU!
W 13 rozdziale Księgi Apokalipsy mowa jest o dwóch zwierzętach. Pierwsze wychodzi z morza (Ap 13,1), drugie ? z ziemi (Ap 13,11). Tak oto Ellen White w książce Wielki Bój (wydanie piętnaste) przetłumaczonej na język polski na stronach 233 i 234 prezentuje komentarz do tekstów Ap 13,1 oraz Ap 13,11:
(...) pojawia się następny symbol: ?I widziałem - pisze apostoł Jan - inne zwierzę wychodzące z ziemi, i miało dwa rogi podobne do baranich?? (Obj. 13,11). Wygląd tego zwierzęcia i sposób jego pojawienia się świadczy, że naród, którego jest symbolem, różni się od potęg przedstawionych za pomocą poprzednich symboli. Wielkie mocarstwa rządzące światem zostały przedstawione prorokowi Danielowi jako drapieżne bestie, które powstały, gdy ?cztery wiatry niebieskie wzburzyły Wielkie Morze? (Dan. 7,2). W siedemnastym rozdziale Księgi Objawienia anioł wyjaśnił, że wody, które widział apostoł Jan, to ?ludy i tłumy, i narody, i języki? (Obj. 17,15). Wiatry są symbolem walki. Cztery wiatry niebieskie, które wzburzyły Wielkie Morze obrazują zawieruchy wojenne i przewroty, w których potęgi ziemskie zdobywają władzę.
Jednak zwierzę, posiadające dwa rogi podobne do baranich, wychodziło z ziemi. Zamiast obalać inne mocarstwa, by samemu istnieć, potęga ta miała pojawić się na terytorium dotychczas nie zamieszkanym i stopniowo na drodze pokojowej wzrastać w siłę. Wobec tego nie mogła powstać wśród walczących ze sobą narodów Starego Świata - wzburzonego morza ludów, tłumów, narodów i języków. Jedynym takim terytorium był wówczas kontynent zachodni.
Jaki naród Nowego Świata w roku 1798 stawał się coraz silniejszą i większą potęgą, a także zwrócił na siebie powszechną uwagę świata? Znalezienie odpowiednika tego symbolu nie przedstawia żadnych trudności. Jeden tylko naród odpowiada proroctwu, mianowicie Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. [8]
Ellen White zwierzęciu wychodzącemu z ziemi przeciwstawia zwierzę wychodzące z morza, argumentując wersetem z Ap 17,15. Skoro więc ? według Ellen White ? zwierzę wychodzące z morza oznacza kraj gęsto zamieszkany, wówczas zwierzę wychodzące z ziemi musi oznaczać kraj mało zaludniony. Widzimy zatem, że werset z Ap 17,15 jest tu kluczowy dla adwentyzmu. Zwróćmy uwagę jeszcze raz na powyższą wypowiedź Ellen White z Wielkiego Boju, jednak teraz przyjrzyjmy się jej wyjaśnieniu tekstu z Ap 17,15:
W siedemnastym rozdziale Księgi Objawienia anioł wyjaśnił, że wody, które widział apostoł Jan, to ?ludy i tłumy, i narody, i języki? (Obj. 17,15).
Ap 17,15
I mówi do mnie: Wody, które widziałeś, nad którymi rozsiadła się wszetecznica, to ludy i tłumy, i narody, i języki.
Ap 17,1
I przyszedł jeden z siedmiu aniołów, mających siedem czasz, i tak się do mnie odezwał: Chodź, pokażę ci sąd nad wielką wszetecznicą, która rozsiadła się nad wielu wodami,
Zanim przejdziemy do kwestii zwierzęcia wychodzącego z morza i z ziemi z 13 rozdziału Księgi Apokalipsy, chciałbym jeszcze na chwilę zatrzymać się nad tym, co Ellen White w swojej powyższej wypowiedzi wspomniała na temat tekstu z Dn 7,2, który według przekładu warszawskiego brzmi następująco:
Dn 7,2
Ja, Daniel, miałem w nocy widzenie: Oto cztery wiatry niebieskie wzburzyły Wielkie Morze,
W 34.rozdziale księgi Liczb czytamy o granicach ziemi kanaanejskiej, którą Izrael miał wziąć w posiadanie. O zachodniej granicy czytamy następujące słowa według warszawskiego przekładu:
Lb 34,6
Granicą zachodnią zaś będzie dla was Wielkie Morze; ono będzie waszą granicą zachodnią.
Proszę zwrócić uwagę na obszar imperium nowo-babilońskiego, który obejmuje całą zachodnią granicę Izraela nad Morzem Śródziemnym:
Poniżej przedstawiam mapę potęgi perskiej. Proszę zwrócić uwagę na podbite tereny nad Morzem Śródziemnym:
Warto też w tym miejscu podkreślić to, że zarówno dwa zwierzęta z Ap 13, jak również cztery zwierzęta z Dn 7 nie ? jak podaje nieprecyzyjnie przekład warszawski ? wychodzą z morza, ale dosłownie: wspinają się ku górze, wstępują. Czasownik ten posiada jeszcze jedno znaczenie, które trzeba koniecznie tutaj czytelnikowi wyjaśnić. Bardzo dobrze opisuje tę kwestię David Stern w swoim Komentarzu żydowskim do Nowego Testamentu na stronach 90 i 91, wyjaśniając głębsze znaczenie czasownika znajdującego się we frazie ?zmierzając do Jeruszalaim? (dosłownie: wstępując ku Jeruszalaim) z Mt 20,17:
David H. Stern, Komentarz Żydowski do Nowego Testamentu, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa, 2004
Jeruszalaim leży na wzgórzach J'hudy, mniej więcej na wysokości 750m n.p.m., wyżej niż większość zamieszkanych regionów Isra'ela. Wspomniane "wstępowanie ku Jeruszalaim" odbywało się od strony, Jericha, leżącego ok. 270m poniżej poziomu morza. "Wstępowanie ku Jeruszalaim" ma też wydźwięk duchowy, niezależny od położenia geograficznego ? w duchowej geografii ziemi nawet ze szczytu Mount Everest wstępuje się ku Jeruszalaim. Kiedy Żydzi przybywają dziś do Izraela, aby się tu osiedlić, nie mówi się o imigrowaniu, ale o alii (hebr. ??? lub gr. ???????? ? słowo to oznacza właśnie wspinanie się do góry), nawet jeśli ktoś zamierza zamieszkać nad Morzem Martwym, w najniższym punkcie na ziemi. [9]
Mimo że w opisie zwierząt wstępujących od Wielkiego Morza nie czytamy o wstępowaniu ich ku Jerozolimie, to jednak jest to wyrażone w sposób domyślny, ponieważ wizje Daniela, jakie otrzymał on od Boga, dotyczyły przecież ludu Izraelskiego, zwłaszcza całej ziemi, jaką zamieszkiwali, wraz z Jerozolimą, która stanowiła centrum kultu. Informacja o wstępujących zwierzętach z Wielkiego Morza była dla hebrajczyków zrozumiała i oznaczała okupację Jerozolimy, co też się stało w przypadku tych czterech mocarstw następujących po sobie: Babilonu, Persji, Grecji, Rzymu. Proszę spojrzeć na poniższą mapę podbojów Aleksandra Wielkiego i zwrócić uwagę na podbity teren nad Morzem Śródziemnym:
Poniżej przedstawiam mapę podbitych terenów przez Cesarstwo Rzymskie:
Przejdźmy teraz do tych dwóch zwierząt z 13.rozdziału Apokalipsy, które dosłownie: wschodzą, jedna ? z morza, a druga ? z ziemi. W oparciu o to, co przedstawiłem wcześniej z komentarza Davida Sterna, możemy i w tym przypadku sądzić, że chodzi o atak na lud Boży rozproszony w Azji Mniejszej (Ap 1,4). Czasownik ?wstąpić? (hebr. ??? lub gr. ????????) w wielu miejscach Biblii bezpośrednio związany jest z akcją zbrojną; proszę samemu posprawdzać niektóre tylko teksty, które prezentuję (jest ich o wiele, wiele więcej): Pwt 28,43; Lb 13,30-31; Joz 8,1; Sdz 18,12; 1 Sm 7,7; 1 Krl 12,24; Iz 36,1; Jr 6,4-5; Ez 26,3; Jl 2,9; Ap 11,7; 17,8; 20,9. Na tej podstawie możemy być pewni, że oba zwierzęta wstępujące (czy to z morza, czy to z ziemi) będą chciały mieć władzę nad ludem Bożym.
Trzynasty rozdział Apokalipsy jest kontynuacją wydarzeń z dwunastego rozdziału, gdzie czytamy o zrzuceniu smoka z nieba na ziemię (Ap 12,9), a nieco dalej w Ap 12,12 czytamy bardzo znamienne słowa, którym koniecznie trzeba się przyjrzeć w oparciu o przekład gdański, ponieważ tylko on tłumaczy ten werset w sposób pełny [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Ap 12,12
Przetoż rozweselcie się nieba! i wy, którzy mieszkacie na nich. Biada mieszkającym na ziemi i na morzu! iż zstąpił dyjabeł do was, mając wielki gniew, wiedząc, iż krótki czas ma.
(...) biada ziemi i morzu, gdyż zstąpił do was diabeł pałający wielkim gniewem, bo wie, iż czasu ma niewiele.
Musimy pamiętać, że Apokalipsa została pisana do siedmiu zborów w Azji Mniejszej (Ap 1,4). W Ap 12,9 czytamy z przekładu warszawskiego, że [pogrubienia i podkreślenia moje]:
Ap 12,9
(...) zrzucony został ogromny smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, który zwodzi cały świat; zrzucony został na ziemię, zrzuceni też zostali z nim jego aniołowie.
- Efez: kłamliwi i fałszywi apostołowie (Ap 2,2), uczynki nikolaitów (Ap 2,6).
- Smyrna: prześladowania ze strony synagogi szatana ? żydów (Ap 2,9), diabeł wtrąca niektórych do więzienia (Ap 2,10).
- Pergamon: tu znajduje się tron szatana i ma tu swoje mieszkanie (Ap 2,13a), mordowanie tych, którzy świadczą o Jezusie (Ap 2,13b), akceptacja nauk Balaama ? spożywanie pokarmów ofiarowanych bożkom i uprawianie nierządu (Ap 2,14), akceptacja nauk nikolaitów (Ap 2,15).
- Tiatyra: nauczanie fałszywej prorokini Izabel ? spożywanie pokarmów ofiarowanych bożkom i uprawianie nierządu (Ap 2,20).
- Sardes: tylko niektóre osoby ?nie skalały swoich szat? (Ap 3,4).
- Filadelfia: kłamstwa żydów z synagogi szatana (Ap 3,9).
- Laodycea: fałszywe samozodowolenie i fałszywa samowystarczalność (Ap 3,17).
- Smyrna: prześladowania ze strony synagogi szatana ? żydów (Ap 2,9), diabeł wtrąca niektórych do więzienia (Ap 2,10).
- Pergamon: tu znajduje się tron szatana i ma tu swoje mieszkanie (Ap 2,13a), mordowanie tych, którzy świadczą o Jezusie (Ap 2,13b), akceptacja nauk Balaama ? spożywanie pokarmów ofiarowanych bożkom i uprawianie nierządu (Ap 2,14), akceptacja nauk nikolaitów (Ap 2,15).
- Tiatyra: nauczanie fałszywej prorokini Izabel ? spożywanie pokarmów ofiarowanych bożkom i uprawianie nierządu (Ap 2,20).
- Sardes: tylko niektóre osoby ?nie skalały swoich szat? (Ap 3,4).
- Filadelfia: kłamstwa żydów z synagogi szatana (Ap 3,9).
- Laodycea: fałszywe samozodowolenie i fałszywa samowystarczalność (Ap 3,17).
Oto ówczesny zamieszkany świat (gr. ?????????) z pierwszego wieku po Chrystusie. Proszę zwrócić na ilość wysp na Morzu Śródziemnym:
Podsumowując: nie sposób jest udowodnić na podstawie Biblii, że zwierzęciem wstępującym z ziemi jest Ameryka oraz że zwierzęciem wstępującym z morza jest papiestwo. Przeczy temu egzegeza 12 i 13 rozdziału Apokalipsy oraz werset z Ap 13,3, który podkreśla to, że Jan widział, zanim pojawia się mowa o okresie 42 miesięcy, uleczoną śmiertelną ranę na zwierzęciu wschodzącym z morza. Tą ziemią, zamieszkaną ziemią, a nie jak adwentyzm chce ją widzieć niezamieszkaną, z której wstępuje zwierzę z ziemi, jest ówczesny zamieszkany świat, a w szczególności teren Azji Mniejszej, gdzie szatan z całą zawziętością zwodzi świętych (por. Ap 2,13a). Wstępowanie zwierzęcia z morza mówi nam jeszcze o tym, że prześladowania nie ominą nawet tych, którzy zamieszkują wyspy Morza Śródziemnego (por. Ap 1,9).
PS W swojej biblioteczce posiadam wszystkie pozycje książkowe, jakie wymieniam poniżej. Jeżeli ktoś z czytelników chciałby się z nimi bliżej zapoznać, proszę o kontakt.
Przypisy:
[1] Antoni Godek, Apokalipsa, s. 151-152, Wydawnictwo "Znaki Czasu, Warszawa, 1990
[2] Proszę porównać wypowiedzi innych pionierów adwentystycznych z dzisiejszymi interpretacjami, które utrzymują (wbrew oryginalnym interpretacjom adwentystycznym), że "gojenie rany" zadanej rzekomo papiestwu w roku 1798 następuje od roku 1929, czyli od podpisania słynnych Traktatów Laterańskich.
[3] Uriah Smith, Księgi prorocze Daniel i Objawienie, s. 567, Testimonex, 2007
[4] Ellen Gould White, Wielki Bój, s. 233, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 2011
[5] Antoni Godek, Apokalipsa, s. 163, Wydawnictwo "Znaki Czasu, Warszawa, 1990
[6] Ellen Gould White, Wielki Bój, s. 233, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 2011
[7] Uriah Smith, Księgi prorocze Daniel i Objawienie, s. 567, Testimonex, 2007
[8] Ellen Gould White, Wielki Bój, s. 233-234, Wydawnictwo "Znaki Czasu", Warszawa, 2011
[9] David H. Stern, Komentarz Żydowski do Nowego Testamentu, s. 90-91, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa, 2004
